Divanü Lûgati’'t-Türk ve Kutadgu Bilig’de İntikam Kelimeleri

Words of Revenge in The Divanu Lugat-it Turk and Kutadgu Bilig

Özlem Demirel Dönmez¹

www.actaturcica.com

Yıl III, Sayı 1/2, Ocak 2011 "Kültürümüzde İntikam",

Özet:

Bu çalışmada, Divanü Lûgat-it Türk ve Kutadgu Bilig’de geçen intikamla ilgili
sözcükler tespit edilmiş ve anlam farklılıkları değerlendirilmiştir. Söz konusu eserlerde
intikam; öç, kek ve öçüt sözcükleriyle karşılanmış ve farklı anlamlarda kullanılmıştır. Bu
anlam farklılıklarını belirleyerek bir sınıflandırma yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Divanü Lûgat-it Türk, Kutadgu Bilig, İntikam, Anlam,
Sınıflandırma.

Abstract:

This study lists the words in Divanu Lugat-it Turk and Kutadgu Bilig with the
meaning of “revenge”. These words are: öç, kek and öçüt. The difference of meaning between
these words is specifed and the examples are classifed according to their semantics.

Keywords: Divanu Lugat-it Turk, Kutadgu Bilig, Revenge, Semantics, Classification.

Divanü Lûgat-it Türk ve Kutadgu Bilig 11. yüzyıl Türk toplum hayatına dair izlerle
doludur. Bir toplumun sosyo-kültürel yapısı hakkında önemli küçük ipuçlarından yola çıkarak
çeşitli hükümlere ulaşabiliriz. İntikam kavramı da bu ipuçlarından biridir.

İntikam kavramı, Türkçe sözlükte Arapça olduğu belirtilerek öç sözcüğüyle
tanımlanır. Öç ise, Türkçe bir kelime olup, kötü bir davranış veya sözü cezalandırmak için

kötülükle karşılık verme isteği ve işidir.² Kötü ve çirkin bir davranışa karşı nasıl bir tepki
verileceği sadece bireysel bir tutum olmayıp, toplumun temelinde yer alan değerlerle de
ilgilidir.

DLT ve KB’de intikam kavramının çoğunlukla öç birkaç sınırlı örnekte de kek
sözcükleriyle ifade edildiğini görüyoruz.

Çalışmamıza öncelikle DLT ve KB’de yer alan intikamla ilgili ifadeleri tespit etmekle
başladık. Bunu yaparken DLT ve KB’in tercümelerinden faydalandık.³ DLT’de intikamla
ilgili fazla örneğe rastlayamazken, KB’de konuyla ilgili bir çok beyitle karşılaştık. Tespit
ettiğimiz beyt ve dörtlükleri anlam düzeyinde değerlendirmeye çalıştık.

Anlam bakımından inceleme
Dünyanın intikamı

DLT’de, ölüm intikamın aracı olarak değerlendirilirken KB’de intikam alıcıdır,
intikamın kendisidir. Alper Tunga’nın ölümü, dünyanın insandan aldığı intikamın bir
sonucudur dolayısıyla dünya her fırsatta öcünü almaya çalışan bir düşmandır, kötüdür:

Alp Er Tonğa öldi mü
Isız ajun kaldı mu
Ödhlek öçin aldı mu
Emdi yürek yırtılur DLT I, 41
Ölümün intikamı

KB’de dünyanın araya sokulmadan ölümün direkt intikam alıcı olarak görüldüğü
ifadelere de rastlıyoruz. Bunlardan biri Hükümdarın Öğdülmüş’e Suali başlığı altında yer alır.
Hükümdar Öğdülmüş’e zenginliğin sonucu insanın hizmetinde bir çok insanın çalıştığını,
bunların vebalini yüklenmeye gerek olmadığını, insanın bir tek boğazı ve bir tek sırtı olduğu
söyler.⁴ Fakir bile olsa insan aç kalmaz ve ölüm her canlıdan intikamını alır:

Neçe me çıgay erse kalmaz açın
Alır bu ölüm kör tirigde öçin KB, 5466

Öğdülmiş, Odgırmış’ın ölümünü kabullenemez ve ölümü bir öç alama olarak
değerlendirir:

Sanga kim tegürdi manga ay bu küç
Ya kim övkeledi ya kim kıldı öç KB, 6310
Dünya malının intikamı

Dünya malının intikamı dine yöneliktir. Dünya malı dinin düşmanıdır. KB’de dünya
malının dine karşı kini olduğu öç kelimesi kullanılarak ifade edilir:

Yana dinka öçlüg bu dünya nengi

Yise dünya din yir baka kör munı KB, 3539

Nefsin intikamı

KB’de bir çok beyitte insanın nefsine, heva ve hevesine uymaması öğütlenir.
Hükümdar’ın Öğdülmiş’e Cevabı bahsinde de Hükümdar Öğdülmiş’e insanın nefsinin
esiri olduğunu ve zamanını boşuna geçirdiğini söyler (KB, 4904). Nefis insanın düşmanıdır ve
ilk fırsatını bulduğunda insandan öcünü alacaktır:
hava nefs yagı ol kalı bulsa küç
yetürgey siziksiz sanga eski öç KB, 4911

KB’de, nefsin arzularına uymak bu dünya için kendini ateşe atmaya benzetilerek
dünya-nefis aynı kategoride değerlendirilmiş olur, böylece dünya ve nefis insanın karşısında,
düşman safında, yer alır:

Özüng otka atma bu dünya üçün
Hava boynı biçgil et özke öçün KB, 1375

Nefisten öcünü almış olan kişi erdem sahibidir (KB, 3163). Heva ve hevese, nefse
düşman olan insan bilgili ve akıllı insanla birlikte değerlendirilir:

Biliglig ukuşlug tidüküng üçün
Anı arzuladım havaka öçün KB, 3164

Bu ikisiyle, heva ve arzu, insan kendini mahveder ve bu ikisi insandan öcünü alır:

Bu iki bile er yokadur küçün

Mungar kim bulun bolsa emger öçün KB, 6162

Zamanın intikamı

İnsanın yaşlanması zamanın geçmesinin sonucudur. KB’de yaşlılık da ölüm gibi
insanın düşmanıdır ve öç almak için fırsat kollar. Şair, elli yaşına seslenerek ben sana ne
yaptım ki benden öç almaya kalkıyorsun der:

Negü kıldım erki elig men sanga

Nelük türdüng emdi bu öçke manga KB, 369

İyiliğin intikamı

İyiliğin zıddı ve bir nevi düşmanı kötülüktür. İyiliğin kötülükten alacağı intikam da
yine iyilik yapmakla olur:

İsiz kılsa isiz yanutı ökünç

Usa edgülük kıl isizke öçün KB, 929

Tabiatın intikamı

Öğdülmiş, Hükümdara her şeyin Tanrı’nın inayetiyle olduğunu, kişinin Tanrı’nın fazlı
ile büyüdüğünü ve dileğine kavuştuğunu söyler.⁵ Yeryüzüyle gökyüzü öç almak için bir araya
gelse de Tanrı’nın verdiğini değiştirmeye insanın gücü yetmez. Ancak burada yeryüzü ve
gökyüzünün kimden neyin öcünü almak için biraya geleceğine dair bir ipucuna rastlamıyoruz:
Bayat birmişin halk tıdumaz küçün
Yagız yir yaşıl kök tirilse öçün KB, 1800
İntikamın ahrete kalması

KB’de Odgurmuş Öğdülmüş’e Dünyanın Kusurlarını Anlatır başlığı altında takva
sahibi ve uyanmış insanın, dünya malının insana zararının dokunacağını, asıl zenginliğin
yoksulluk olduğunu öğütlediği belirtilir (Kutadgu Bilig, 3552-3554). İnsana zarar verenlerin
cezasız kalmayacağı ve kara toprağın altında intikamın alınacağı söylenir:

Sini kim yise yir sen ahır etin

Öçüngni alır sen kara yir katın KB, 3554

Sakınılması gereken bir duygu olarak intikam

DLT’de intikam sakınılması gereken bir duygu olarak yer alır. Eğer alınacak bir
intikam

varsa bu eninde sonunda gerçekleşir o nedenle intikamdan kaçınmak gerekir:

Öç kek kamuğ kişininğ yalnğuk üze alım bil
Edhgülügüğ uğança eliginğ bile telim kıl DLT I, 43

KB’de de intikamdan sakınılması gerektiğini anlatan ifadelere rastlıyoruz. Kalbinde
intikam

ve kin duygularını besleyenler oldukları gibi görünemezler çünkü kimse içindeki
çirkinliklerin

görülmesini istemez o nedenle kişi öç ve kin duygularından arınarak gönlündekini dile
getirmelidir:

köngülde kiterse kör öç keklerin
tilinde yorıtsa köngülde barın KB, 3428

İntikam ve kinle yapılan hiçbir işin ömrü uzun olmaz. Bir memleket kılıçla ele
geçirilebilir fakat kin ve intikamla idare edilemez:

Kılıç birle alsa kayu il küçün

Anı sürse bolmaz öküş yıl öçün KB, 2427

Haramka katılma yime kılma küç

Kişi kanı tökme hasım kılma öç KB, 1433

Olumsuz bir duygu olarak intikam

Öç, eziyet ve zulümle birlikte değerlendirilir:

bu kün biz kılurmız özümizke küç

angar ma takı küç kılurmız hem öç KB, 4904

Düşmanların barışması, olumsuz duygulardan olan öç ve kinin ortadan kalkması
sevinilecek iyi bir durumdur:

Karışmaz yagılar yaraştı için
Körüşmez yagılar kötürdi öçin KB, 145
Düşmanlığın kaynağında intikam hissi vardır:

Takı bir yagılık asıg yas üçün
Bolur bu yagılık kılur er öçün KB, 4226

Öfke ve onun sonucu olan kin ve intikam duyguları bu defa kek sözcüğü kullanılarak
anlatılır:

Boguz övkesi bolsa yavlak bolur

Öçep kek sürer ölse ötrü kalur KB, 4651

Öç almak, doğruluktan ayrılmak olarak değerlendirirlir:

Sini tengri sevgey könilik üçün
Könide adın kılma halka öçün KB, 5598
Olumlu bir duygu olarak intikam

Şimdiye kadar genellikle intikam uzak durulması gereken bir duygu olarak ele alındı.
Ancak KB’de intikamın olumlu bir duygu olarak görüldüğü ifadelerle de

karşılaşıyoruz. Öğdülmiş, kumandanın vasıflarını anlatırken, iyi bir kumandanın
öcünü almadan düşmandan yüz çevirmeyeceğinden, yaban sığırı ve deve aygırı gibi kinci ve
intikam sahibi olması gerektiğinden bahseder:

Uvutlug kerek er uvutı üçün

Yagı birle karşur kadıtmaz öçün KB, 2290

Tonguz teg titimlig böri teg küçi

Adıglayu azgır kutuz teg öçi KB, 2311

Yana alçı bolsa kızıl tilkü teg

Titir bugrası teg kör öç sürse keg KB, 2312

Beylerin düşmanlarından öçlerini almaları onların gücünü pekiştirir:

Anın ötrü begler bedütür küçin

Yagı boynı yençer alır öz öçin KB, 4015

Beylerin gücü hazine ve attır çünkü bunlar öçlerini almalarına yardım eder, öcünü alan
bey güçlüdür:

Hazine er at boldı begler küçi
Bu iki bile er alır öz öçi KB, 5462
Tarafsız bir duygu olarak intikam

Gerek DLT’de gerekse KB’de intikamın herhangi bir özel anlam içermediği ifadeler
de yer alıyor:

Eren arığ örpeşür

Öçin kekin irteşür

Sakal tutup tartışur

Köksi ara ot tüter DLT I, 230

Küçi tenği tokıştı

Oguş konum okuştı

Çeriğ taba yakıştı

Bizge kelip öç öter DLT II, 104

Odgurmış Öğdülmiş’e; tek bir kişiyle görüşmek bile insanı zarara soktuğuna göre bu
konuda, insanlar arasına karışmak, beni daha fazla zorlama der, burada öç kelimesinin
intikam, kin anlamından uzaklaştığını görüyoruz:

Kamug bir kişike katılmış üçün

Yası munça erse küçeme öçün KB, 4686

Bu beyitte de öç sözcüğü intikam anlamını yitirmiştir. Odgurmış Öğdülmiş’e niçin
kendini zahmete sokuyorsun, bana karşı bu ısrarın nedendir diyor:

Nelük emgetür sen özüngni küçün

Negüke karışıng manga bu öçün KB, 4974

Karnını doyurmak için, boğazı için nice insanlar yok oldu, ölümle birlikte toprağın
altında ateş yerler:

Telim halklar öldi bu bogzı üçün

Kara yir katında yiyür ot öçün KB, 4328

Sonuç

KB ve DLT’de intikam kavramı öç, kek ve öçüt sözcükleriyle ifade edilmiştir. Öç
sözcüğü sıklıkla kullanılırken (DLT: 4, KB: 26), kek sözcüğü çok az sayıda kullanılmıştır
(DLT: 2, KB: 3). Öçüt sözcüğü ise DLT’de tanımı verilmek üzere sadece bir defa
geçmektedir.

11. yüzyılın bu iki muazzam eserinde intikam konusunda kesişen ve ayrılan bakış
açıları mevcuttur. DLT’de intikamla ilgili sınırlı sayıda ifade yer alırken, KB’de çok daha
fazla beyitte bu kavrama yer verilir. Bunda elbette eserlerin türlerinin önemli bir etkisi söz
konusudur.

DLT’de geçen Alper Tunga sağusunda ölüm dünyanın insandan aldığı bir intikam
olarak görülürken, KB’de geçen muhtelif beyitlerde ölüm, zaman, nefs, heva ve heves öç
almak için fırsat kollayan birer intikamcı rolündedir. KB’de dünya malı dinden, iyilik
kötülükten intikamını alır. Hem DLT’de hem de KB’de intikamın sakınılması gereken ve
insana zarar veren bir duygu olduğunu vurgulayan ifadeler mevcuttur. Ancak KB’de öç ve kin
duygularına sahip oldukları için övülen kişilerden de bahsedilir, bunlar kumandanlar ve
beylerdir. İyi bir kumandanın vasıfları arasında, güçlü intikam hissine sahip olması ve öcünü
alabilmesi de belirtilir. DLT’de ise buna benzer ifadelere rastlanmaz.

Bu iki esere dayanarak, 11. yüzyılda öç ve kin duygularının temel olarak üç
perspektifte değerlendirildiğini söyleyebiliriz. Bunlardan birincisi soyut bakış açısıdır,
dünyanın, nefsin, ölümün, zamanın, heva ve hevesin öcü bu kategoride değerlendirilebilir.
İkincisi tarafsız bakış açısıdır, öç ve kin duyguları herhangi bir değişime uğratılmadan,
yorumlanmadan olduğu gibi algılanır. Üçüncüsü ise kişinin toplumdaki statüsüne göre
intikam hissi değişim gösterir, çoğunlukla olumsuz bir duygu olarak değerlendirilen intikam
hissi kumandana veya beye yakışan ve azamet kazandıran bir histir.

Kaynaklar

Atalay, Besim, Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. I-II-III-IV, Ankara 1998.

Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi, 4. Baskı, İstanbul 2001.

Arat, Reşit Rahmeti, Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2006.
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu yayınları, 10. Baskı, Ankara 2005.

241

1

Özlem Demirel Dönmez, İnönü Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim
Üyesi, Malatya.
ozlemdemirel44@gmail. com

2

   Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu yayınları, 10. Baskı, Ankara 2005, s. 975, 1529.

3

   Besim Atalay, Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. I-II-III-IV, Ankara 1998 vd.

Reşit Rahmeti Arat, Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2006.

4

   Arat, age., s. 912-914.

5

Arat, age, s. 374.